Ա ռ օ ր յ ա

  Wikileaks -ը շատ բան փոխեց աշխարհումնկ, անկախ այն բանից՝ դա առանձին «ռոմանտիկների» նախագի՞ծ էր, թե՞ համակարգային գործողություն։ Ինչևէ, դա մի առանձին հետազոտության նյութ է։  Վիկիլիքսի այս շատ ուշագրավ բացահայտումը մեզ հասու դարձավ 2011-ին։ 3 տարի Ադրբեջանում աշխատած դեսպանը Պետդեպարտամենտ ուղարկած փակ գրություններում պարզապես ռենտգեն սարքով էր անցկացրել ալիևյան կլանը։ Դեսպանը չէր խորշել կիրառել ոչ դիվանագիտական բառապաշար՝ նկարագրելու համար Իլհամ Ալիևի էությունը, բռնապետական ձգտումները, հանուն իշխանության ներըտանեկան պայքարը։         

Ինչպես խոստացել էի ։ Սա պատմություն է Արցախի Պաշտպանության Բանակի հերոսական էջերից մեկի մասին։ Ուղիղ 10 տարի առաջ, 2014թ․ մայիսի 28-ին հայկական Բանակի համար 1 հենակետի վրա հարձակվեց ադրբեջանցիների՝ ամենաէլիտար համարվող «Յաշմա» հատուկ նշանակության ստորաբաժանումը։  Հենակետը համար 1 անվանում էին աշխարհագրական դիրքի համար․ այն իրոք ամենաարևելյան-հարավային-էր, պարզապես առաջինը՝ Իրանի, Արցախի ու Ադրբեջանի շփման կետում։ Թուրքերը շատ լավ գիտեին պաշտպանության ուղիղ գծով՝ Արաքսից դեպի հյուսիս տեղակայված մեր դիրքերի թույլ տեղերը․ դա մարդկային ռեսուրսի պակասի պատճառով «սև կետերի» առկայությունն էր։ Ու հենց նման մի կետից էլ սողոսկեցին։ Այնտեղ հասնել ինձ հաջողվեց միայն մայիսի 30-ին, հաշվի առնելով, որ նման դեպքերում պաշտոնական հաղորդագրությունը միշտ հրապարակվում է բավականին ուշ։ Ռեպորտաժում չկա որևէ խտացված գույն․ դա ամենաիսկական հերոսություն էր։

#ՊԲ  Այս հենակետի վրա 10 տարի առաջ դիվերսիա արվեց, 2014-ի մայիսի 28-ին։ Հերոսամարտով հետ մղվեց։ Ինչպես՝ մանրամասն կպատմեմ այդ օրը։ Ինձ հասու կարողություներով ես չեմ թողնելու մոռացվի #Արցախ/ը։   

Մոլորակի 8 մլրդ մարդկանցից 0, ամբողջ չգիտեմ քանի տոկոսը տեսած կլինի Շառլին : Այդ բախտավորներից մեկը ես եմ: Եվ այսպես, միակ ու անմոռանալի այդ օրը սրանից 24 տարի առաջ էր, դեկտեմբերին, Փարիզի համագումարների պալատում: Շառլը հայտարարել էր մեծ բեմին հրաժեշտ տալու և վերջին համերգաշրջանի մասին: Համերգներից մեկին շանսոնյեն հրավիրել էր Հայաստանի նախագահին և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին : Ներկա էր նաև Ժակ Շիրակը :  Արտիստիկ, ինչպես զտարյուն ֆրանսիացին: Ես մենակ էի, առանց օպերատորի, մեծ Betacam SP կամերայով, առանց շտատիվի, դեսպանությունը բնականաբար զբաղված էր գլխավոր անձով: Սա ասում եմ, որ կադրերին ներողամիտ վերաբերվեք: Համերգի միայն ինչ-որ հատվածներ հաջողվեց նկարել՝ անվտանգության աշխատակիցների թիկունքից: Արգելված էր, կարծեմ միայն TF1-ը ուներ նկարելու իրավունք: Ընդմիջմանը Քոչարյանն ու Շիրակը իջան Մաեստրոյի մոտ, հանդերձարան: Փոքր սենյակ էր, չգիտեմ ինչպես այդքան մարդ տեղավորվեց: Ցավոք, ֆրանսերենին չեմ տիրապետում, լսելու ժամանակ էլ չկար: Մի քանի վայրկյանից ֆրանսիական անվտանգությո...

 Եթե փորփրեք ձեր սոցցանցային էջերի «հիշողությունը», ապա 2022թ. մայիսի 21-ին կարձանագրեք Արարատ լեռան լուսանկարների առատություն: Հայաստանի տարբեր վայրերից մարդիկ նկարում և տեղադրում էին մեր սարի «անոմալ» մաքրության պատկերներ: Այդ օրը ես վերադառնում էի Սյունիքից, Տաթև-Աղվանի նորաքանդ ճանապարհի տառապանքի տակ կքած: Ու երբ արդեն «կախվել» էի Երասխի վրա, զգացել տան շունչն ու վարորդական խոշտանգված մարմինս հորիզոնականի բերելու երանելի սհաթը՝ առջևումս բացվեց այդ չնկարագրվող տեսարանը: Չգիտեմ՝ բնությունը այդ օրը ինչ հատուկ ֆոտոշոփ էր արել: Ես, որ Մասիսը նկարել եմ տասնամյակներով, այդպիսին չէի տեսել: Պետք էր կանգնել, զգալ...

Լուսանկարների այս պատմությունը անձնական բնույթ չունի: Դժվար թե դ ա որևէ մեկին հետաքրքրեր: Ես որոշեցի ներկայացնել այն կարևորը, ինչը առնչվում է մեզ համար ընդհանուր երևույթների հետ։ Առաջինը Արցախում մնացած բնակչության տեղահանման մասին է՝ 2020թ. նոյեմբերի 7-ին : Ներկայացվող լուսանկարի տատիկին նկարել եմ  Մարտակերտի շրջանի Վանք գյուղի մոտ, Դրմբոնի խաչմերուկում (դետալային ավելի տեսանելի է տեսանյութում )։ Նրան տեսնելիս երևի անհնար էր չպատկերացնել հարյուրամյակներով մեր ազգի կրած տառապանքն ու գաղթի ճամփաները: Բացատրեմ, թե ինչպե՞ս ամենը պատահեց այդ անգամ։ Նոյեմբերի 7-ի կեսօրից հետո, ոչ զինվորական ծառայություններին հրահանգ իջեցվեց լքել Ստեփանակերտը ։ Գուցե այլ տեղերից էլ, չգիտեմ։ Վերցնել միայն ամենաանհրաժեշտ իրերը ու շտապ հեռանալ։ Առանց բացատրության։ Ուղղությունը` Մարտակերտ ։  Շարժվեցինք, Աստղաձորի խաչմերուկում ճամփան փակել էին զինվորականները։ Իբրև թե` ռազմական շարասյուն էր անցնելու։ Չկար նման բան: Հետո, երբ այդ «պոստը» անցա՝ ոչ մի զինվորական մեքենա չեմ տեսել մինչև Վանք գյուղ։ Իսկ ճանապ...

1992-ի արցախյան օրերից մեկը լավ եմ հիշում՝ Ստեփանակերտում, հունիսի 11-ը։ Հիշում եմ, որովհետև հաջորդ օրը, Երևան վերադառնալու ճանապարհին, Լաչինի պոստում տղաներից իմացա, որ թշնամին հարձակում է սկսել  Շահումյանի շրջանի վրա: Հունիսի 12-ին։ Մարտակերտի ու մնացած գլխավոր գործողություններին օրը կգա՝  կանդրադառնամ: Հիմա  զուտ կադրեր վերելքի այդ օրերից։ Ազատագրումից, մայիսի 18-ից դեռ 1 ամիս էլ չէր անցել: Լաչինի միջանցքով ավտոբուսային հաղորդակցություն կար, սովետի օրերի հունգարական Իկարուսը։ Մարդիկ էլ՝ վերադառնում էին՝  ինչով պատահեր։ Ի դեպ, ճանապարհի վիճակն էլ չէի ասի, թե շատ վատն էր։  Արցախյան տարեգրությունում շատ կադրեր կան, կպահենք հիշողությունը։